Can Khương, hay còn gọi là gừng khô. Vị thuốc này nổi tiếng với tính ấm, vị cay, có tác dụng ôn trung tán hàn, hồi dương thông mạch, được sử dụng rộng rãi để điều trị các bệnh do khí lạnh gây ra như: đau bụng lạnh, nôn mửa, tiêu chảy, đầy bụng khó tiêu, đàm ẩn, ho suyễn, tứ chi lạnh.
1. Giới thiệu chung về Can khương
Thông tin chung
- Tên gọi: Can Khương, Gừng khô.
- Tên khoa học: Zingiber officinale Roscoe.
- Họ: Gừng (Zingiberaceae).
- Bộ phận dùng: Thân rễ của cây gừng đã được phơi hoặc sấy khô.
Đặc điểm thực vật
Cây gừng là cây thân thảo sống lâu năm. Thân rễ phình thành củ, có màu vàng nhạt, mùi thơm và vị cay nồng. Cây có lá hình mác, mọc so le, thân cây cao khoảng 1m. Hoa gừng có màu vàng lục, mọc thành cụm. Gừng tươi có tên là Sinh Khương, khi bào chế thành Gừng Khô sẽ có tên là Can Khương, có tính nóng hơn và công dụng khác biệt.
Thu hái chế biến
- Thu hái: Gừng được thu hoạch khi thân rễ đã già, thường vào mùa đông.
- Chế biến: Thân rễ sau khi thu hoạch được rửa sạch, thái lát mỏng hoặc để nguyên củ, sau đó đem phơi hoặc sấy khô hoàn toàn. Một số phương pháp chế biến khác bao gồm sao đen (thành Thán Khương) để tăng cường tác dụng cầm máu, hoặc bào chế với mật ong, giấm để thay đổi tính vị.
2. Thành phần hóa học chính
Can Khương chứa nhiều thành phần hóa học có lợi, chủ yếu tập trung ở nhóm tinh dầu và các hợp chất cay. Các thành phần chính bao gồm:
- Tinh dầu: Chiếm khoảng 2-3% trong Can Khương, có chứa zingiberen (C15H24), α-camphen, β-phelandren, một số sesquiterpen, citral, borneol, và geraniol.
- Hợp chất cay: Các hợp chất như Zingeron, zingerola, và shogaola tạo nên vị cay nồng và có tác dụng dược lý mạnh mẽ. Khi gừng tươi được sấy khô, gingerol chuyển hóa thành shogaol, khiến gừng khô có tính nóng và tác dụng mạnh hơn so với gừng tươi.
- Các vitamin và khoáng chất: Gừng khô cũng chứa một lượng nhỏ vitamin B, C và các khoáng chất như sắt, kali.
3. Tác dụng của Can khương
3.1 Công dụng theo y học cổ truyền
Tính vị: Vị cay, tính rất nóng.
Quy kinh: Tỳ, Vị, Tâm, Phế.
Công dụng: Can Khương có tác dụng ôn trung tán hàn (làm ấm tỳ vị, trừ hàn lạnh), hồi dương thông mạch (phục hồi dương khí, làm thông kinh mạch) và ôn phế hóa đàm (làm ấm phổi, hóa đàm).
Ứng dụng: Thường được dùng để trị các chứng đau bụng do lạnh, tiêu chảy, chân tay lạnh, ho có đờm loãng do nhiễm lạnh, và các trường hợp dương khí suy yếu.
3.2 Công dụng theo nghiên cứu y học hiện đại
- Chống buồn nôn và nôn ói, đặc biệt hiệu quả trong trường hợp say xe, buồn nôn do thai nghén, hoặc sau phẫu thuật và hóa trị liệu.
- Gừng có thể giúp giảm đau và cứng khớp ở bệnh nhân viêm khớp dạng thấp.
- Kích thích tiêu hóa, làm tăng nhu động ruột và giảm đầy hơi, khó tiêu.
4. Các bài thuốc từ Can khương
Các bài thuốc dưới đây chỉ mang tính chất tham khảo. Bạn cần tham khảo ý kiến của thầy thuốc Đông y trước khi sử dụng.
Bài thuốc chữa nôn ói do nhiễm lạnh
- Thành phần: Can Khương 6g, Bán hạ 10g, Trần bì 6g, Sinh khương 3 lát.
- Cách dùng: Sắc với 600ml nước, sắc cạn còn 200ml, uống ấm trong ngày.
Bài thuốc Chữa nôn do hư hàn
- Thành phần: Can Khương 10g, Nhân sâm 10g, Cam thảo 5g.
- Cách dùng: Sắc với 600ml nước, sắc cạn còn 200ml. Chia 2 lần uống, mỗi lần 100ml.
Bài thuốc Chữa băng huyết ở phụ nữ sau sinh
- Thành phần: Can Khương 15g.
- Cách dùng: Sao đen Can Khương, tán thành bột. Uống mỗi lần 5g với nước ấm.
Lưu ý: Phải dùng dưới sự giám sát chặt chẽ của bác sĩ.
Bài thuốc Chữa hen suyễn và ho do cảm lạnh
- Thành phần: Can Khương 6g, Ma hoàng 6g, Xạ can 10g, Cam thảo 4g.
- Cách dùng: Sắc với 600ml nước, sắc cạn còn 200ml, uống trong ngày.
Bài thuốc Chữa tỳ vị dương hư
- Thành phần: Can Khương 6g, Đảng sâm 12g, Bạch truật 12g, Phụ tử chế 6g.
- Cách dùng: Sắc với 750ml nước, sắc cạn còn 250ml. Chia 2 lần uống trong ngày.
Bài thuốc Trừ giun, giảm đau
- Thành phần: Can Khương 10g, Sơn tra 10g, Mộc hương 6g.
- Cách dùng: Sắc với 600ml nước, sắc cạn còn 200ml, uống hết trong ngày.
Bài thuốc Chữa đau dạ dày tá tràng
- Thành phần: Can Khương 6g, Hoàng liên 6g, Sài hồ 10g.
- Cách dùng: Tán thành bột, làm viên hoàn. Uống mỗi lần 3g, ngày 2 lần.
Bài thuốc Chữa bệnh tâm thần thể khí trệ huyết ứ có hàn
- Thành phần: Can Khương 6g, Xuyên khung 10g, Ích mẫu 15g, Trần bì 6g.
- Cách dùng: Sắc với 600ml nước, sắc cạn còn 200ml. Chia 2 lần uống trong ngày.
Bài thuốc Chữa tiêu chảy do hàn thấp, có nôn
- Thành phần: Can Khương 10g, Bạch truật 10g, Phục linh 10g.
- Cách dùng: Sắc với 600ml nước, sắc cạn còn 200ml. Uống ấm trong ngày.
Bài thuốc Trị cảm mạo, ho
- Thành phần: Can Khương 6g, Cát cánh 6g, Quế chi 4g.
- Cách dùng: Sắc với 500ml nước, sắc cạn còn 150ml. Chia 2 lần uống trong ngày.
Bài thuốc Giải biểu, tán hàn
- Thành phần: Can Khương 6g, Ma hoàng 6g, Quế chi 4g, Cam thảo 4g.
- Cách dùng: Sắc với 600ml nước, sắc cạn còn 200ml. Uống ấm.
Bài thuốc Chữa viêm khớp dạng thấp
- Thành phần: Can Khương 10g, Quế chi 6g, Ngưu tất 10g.
- Cách dùng: Sắc với 600ml nước, sắc cạn còn 200ml. Chia 2 lần uống trong ngày.
5. Lưu ý khi dùng Can khương
- Không dùng quá 10g mỗi ngày.
- Can Khương có tính nóng, nên không dùng cho người âm hư hỏa vượng (người nóng trong, ra mồ hôi trộm, miệng khô), phụ nữ có thai và người đang bị sốt cao.
- Tránh kết hợp chung với các vị thuốc cùng tính nhiệt mạnh như: Tần Tiêu, Dạ Minh Sa…
Để Can Khương phát huy được hiệu quả tối đa và an toàn. Người bệnh không nên tự ý sử dụng, nên đến gặp thầy thuốc Đông y để được thăm khám và kê thuốc phù hợp với cơ địa và tình trạng bệnh.
